رفتاردرمانی چیست؟ رویکردها و تکنیک ها

رفتاردرمانی به مجموعه اقداماتی گفته می شود که طیف وسیعی از تکنیک های مختلف را در برمیگیرد. این تکنیک ها با هدف تغییر رفتارهای ناسازگار، تقویت رفتارهای مطلوب و حذف رفتارهای ناخواسته انجام می شوند.

رفتاردرمانی روشی است که ریشه آن در رویکردهای رفتارگرایی می باشد، این روش درمانی تمرکز بر محیط اطراف دارد، زیرا معتقد است هر فرد از محیط اطراف خود می آموزد. ادوارد تورندایک از اولین کسانی بود که ایده اصلاح رفتار را پیشنهاد کرد و سعی کرد با استفاده از محیط این کار را انجام دهد.

برخلاف سایر درمانی های روانشناسی که ریشه در بینش شخص دارد( مانند درمان به روش روانکاوی)، رفتاردرمانی مبتنی بر عمل پایه ریزی شده است. اما مشکلی که در سر راه هست، این است که رفتاردرمانی نیازمند تمرکز بالایی می باشد. زیرا خود رفتاری که انجام می شود ایراد دارد و ما سعی می کنیم این موضوع را در شخص به حداقل برسانیم.

بطور کلی ایده رفتاردرمانی را می توان در یک خط توضیح داد:

رفتاردرمانی می گوید زمانی که یک یادگیری اشتباه می تواند منجر به رشد یک مشکل شود، یادگیری درست نیز می تواند آن را درست کند.

انواع روش های رفتاردرمانی

روش های مختلفی برای رفتاردرمانی وجود دارد. اینکه از چه تکنیکی برای درمان استفاده شود بستگی به شرایط مختلفی دارد. از جمله مهم ترین عامل ها می توان به شرایط اطرافیان و وخامت علائم شخص بیمار اشاره کرد.

رویکرد تحلیلی

در این رویکرد از رفتاردرمانی سعی می شود تا عاملی که باعث شکل دادن به رفتارهای مشکل ساز می شود را شرطی سازی کرد. بدین ترتیب با نشان دادن اثرات سو یک رفتار مشکل ساز از تکرار نشدن دوباره آن می توان اطمینان حاصل کرد. رویکرد تحلیلی یکی از ابتدایی ترین رویکردهایی است که در رفتاردرمانی مورد استفاده قرار گرفته است.

رویکرد شناختی رفتاری

درمان شناختی رفتاری بر تکنیک های متکی است که علاوه بر عنصر رفتار، بر عنصر شناخت نیز تاکید دارند. در این روش ما ابتدا فکری که باعث ایجاد رفتارهای مشکل ساز می شود را پیدا می کنیم. سپس با تمرکز بر آن فکر سعی می کنیم تا با تغییر افکار از پیش آمدن رفتارهای مشکل ساز جلوگیری کنیم. رویکرد شناختی رفتاری طرفداران بسیاری دارد. از آنجایی که به صورت ریشه ای به یک رفتار نگاه می کند، بیشتر روانشناسان سعی می کنند از این روش در درمان مراجعه کنندگان خود استفاده کنند.

بازی درمانی

در این روش از بازی های مختلف برای ارزیابی، پیشگیری و یا درمان چالش های ذهنی و روانی شکل گرفته برای یک فرد استفاده می کنیم. این نوع درمان بیشتر برای کودکان استفاده می شود. اما افراد بزرگسال نیز می توانند از فواید آن بهره مند شوند.  در بازی درمانی سعی می شود تا نحوه تفکر متفاوت و انجام دادن کارها به شکلی متفاوت به کودک و یا هرشخصی آموزش داده شود.

رویکرد درمانی دیالکتیکی

این نوع درمان شکلی از نوع درمان شناختی رفتاری می باشد که بیشتر بر روی افرادی به کار می رود که از لحاظ احساسی پریشان می باشند. بطور مثال اگر کسی در مدیریت احساسات، برقراری ارتباط با دیگران و یا مقابله با اضطراب دچار مشکل است از این روش استفاده می شود.

استفاده دیگری که این رویکرد درمانی دارد این است که با استفاده از این روش می توان کسانی که دچار فوبیا و یا ترس بیش  از حد هستند را نیز با این روش درمان کرد. این روش برای درمان فوبیا و ترس بسیار موثر می باشد. یعنی افراد در معرض چیزی که از آن می ترسند قرار می گیرند و در این موقع تمرین های آرام سازی به آن ها آموزش داده می شود. یکی از بهترین روش های شناخته شده برای درمان اضطراب همین روش می باشد.

مواجهه درمانی

یکی از شاخه های اساسی رفتاردرمانی می باشد. بطور کلی از مواجهه درمانی در درمان ترس ها و فوبیاها استفاده می شود. شخص بطور عامدانه در معرض چیزی که از آن می ترسد قرار می گیرد. حال با استفاده از تمرین هایی باید ترس خودش را کنترل کند.

رویکرد عاطفی منطقی

این نوع درمان بر شناخت افکار و احساسات منفی و مخرب تمرکز دارد. آدم ها به صورت غریزی سعی می کنند از افکاری که برای آن ها ناخوشایند است دوری کنند. همین موضوع باعث می شود هیچگاه به صورت درست با مسئله ای که با آن مشکل دارند روبه رو نشوند. در این روش سعی می شود تا افراد به صورت فعال به آن افکار و یا موضوعی که آن ها را به چالش کشیده است فکر کنند. این فکر باید جهت دار باشد و به سمتی کشیده شود که شخص افکار خود را با افکار منطقی تر و واقع بینانه تر جایگزین کند.

رویکرد یادگیری اجتماعی

عنصر اصلی در این نوع درمان مشاهده می باشد. در این روش به شخص آموزش داده می شود که چطور رفتارهای دیگران را مشاهده کند. مشاهده پاداش یا تنبیه دیگران بخاطر کارهایی که انجام می دهند می تواند منجر به یادگیری و تغییر رفتار افراد شود.

 

تکنیک های رفتاردرمانی کدام ها هستند؟

برای اینکه بهتر درک کنید که نحوه عملکرد رفتاردرمانی به چه صورت است باید در ابتدا اصول اولیه ای که رفتاردرمانی بر روی آن ها استوار است را درک کنید. تکنیک های مورد استفاده در این نوع درمان بر دو پایه شرطی سازی کلاسیک و شرطی سازی عاملی پایدار می باشد.

شرطی سازی کلاسیک

در شرطی سازی کلاسیک از چند محرک متفاوت استفاده می شود. در این میان یک محرک نقش خنثی را دارد که ما سعی می کنیم با سایر محرک ها آن را جفت کنیم که به طور طبیعی پاسخی را برگرداند. بعد از این که بارهای عمل جفت شدن متغییرها را انجام دادیم، محرک خنثی تغییر ماهیت می دهد و پاسخ دهی در آن برانگیخته می شود.

شرطی سازی کلاسیک یکی از ابتدایی ترین تکنیک ها در انجام دادن رفتاردرمانی می باشد. این روش از استراتژی های مختلفی استفاده می کند.

بیزاری درمانی

در این روش یک رفتار نامطلوب را با یک محرک منزجر کننده لینک می کنیم. هدف این است که رفتار ناخواسته در نهایت کاهش پیدا کند. برای مثال فردی که بطور مداوم الکل مصرف می کند برای جلوگیری از این حرکت می توان همراه با الکل آنتابوس به او داد. ترکیب این ماده دارویی باعث ایجاد علائمی مانند سردرد، تهوع و اضطراب می شود. بنابراین با تکرار مصرف الکل فرد به مرور زمان برای جلوگیری از عوارض سعی می کند استفاده نکند.

حساسیت زدایی سیستماتیک

این روش نیز بیشتر برای درمان ترس استفاده می شود. در این روش از فرد می خواهیم که لیستی از ترس هایش برایمان تهیه کند. سپس به او می گوییم با کمترین چیز ترسناک در آن لیست شروع کند و بر روی آن تمرکز کند. در نهایت این کار به ترس آورترین مورد می رسیم که فرد سعی می کند در حضور درمانگر به آن چیز فکر کند. از این روش در درمان فوبیا و یا شرایط استرس زا استفاده می شود.

شرطی سازی عاملی

در شرطی سازی عاملی تمام تمرکز ما بر این است که چطور با استفاده از تنبیه و تشویق می توان یک رفتار را تقویت و یا تضعیف کرد. در این روش سعی می کنیم تا با تشویق کردن رفتارهای مطلوب، احتمال وقوع آن ها را در آینده بیشتر کنیم و با تنبیه رفتارهای نامطلبو وقوع آن ها را در آینده کنترل کنیم.

تکنیک های رفتاردرمانی مبتنی بر شرطی سازی عاملی می توانند در زمان کوتاه تری نتایج مورد نظر را بدست بیاورند.

مدیریت اقتضایی

در این روش بین شخص و والدین و یا حتی درمانگر او یک قرارداد بسته می شود. این قرارداد بهتر است کتبی باشد ولی با این حال اساس این قرارداد این است که اهداف تغییر رفتار فرد در آن ذکر شود. همچنین در قبال این تغییر رفتار پاداش و یا تنبیهی که در نظر گرفته شده است بیان می شود. بنابراین هیچکدام از طرفین نمی توانند در انجام دادن تعهدات خود شانه خالی کنند.

تکنیک انقراض

در این تکنیک سعی می شود که برای ایجاد تغییر از راه حل توقف تقویت یک رفتار استفاده کرد. وقتی شخص درون شرایطی قرار می گیرد که می تواند منجر به یک پاسخ بد شود، سعی می کنیم با استفاده از تکنیک انقراض محرک را از بین ببریم تا شخص پاسخ نا مطلوب را ایجاد نکند.

تایم اوت ها مناسب ترین گزینه برای توضیح تکنیک انقراض می باشند. زمانی که رفتاری در جریان است با تایم اوت می توان از طی شدن سیر آن جلوگیری کرد و از بروز رفتار نامطلوب جلوگیری کرد.

مدل سازی رفتار

در این روش سعی می شود تا با نشان دادن یک الگو شخص را متقاعد کرد تا رفتارش را تغییر دهد. ما سعی می کنیم تا در الگوسازی به جای اینکه مستقیما فرد را مورد تنبیه و یا تشویق قرار دهیم، نمونه هایی از یک رفتار مطلوب و نتیجه اش را به او نشن دهیم.

رفتاردرمانی در چه چیزهایی به ما کمک می کند

از رفتاردرمانی می توان در طیف وسیعی از مشکلات و اختلالات روانشناختی استفاده کرد. از جمله این مشکلات می توان به:

• اختلال دوقطبی
• اختلال سو مصرف مواد و الکل
• اختلال اضطرابی
• بیش فعالی
• اوتیسم
• شخصیت مرزی
• افسردگی
• اختلالات اشتها
• اختلالات هراس
• فوبیاها
• وسواس جبری
• و… اشاره کرد.

رفتاردرمانی یک علم کنش محور و مشکل محور است و می توان برای رسیدگی به نگرانی های روانی مانند مدیریت خشم و مدیریت استرس مفید باشد.

فواید رفتاردرمانی

رفتاردرمانی می تواند به عنوان درمان پایه در طیف وسیعی از مشکلات نقش داشته باشد. علاوه بر این درمان شناختی رفتاری اغلب اوقات به عنوان یک استاندارد طلایی در درمان بسیاری از اختلالات در نظر گرفته می شود. ویژگی دیگری که رفتاردرمانی دارد این است که در زمان کوتاه تری نسبت به سایر روش های درمانی نتیجه می دهد.

روش های درمانی همانند درمان شناختی رفتاری اغلب مقرون به صرفه تر از سایر درمان ها می باشند و نتایج آن ها بین ۵ الی ۲۰ جلسه مشخص خواهد شد. درمان شناختی رفتاری به طور اختصاصی در مشکلات زیر به عنوان درمان پایه در نظر گرفته می شود:

• کنترل خشم
• اضطراب
• بولیمیا
• افسردگی
• اختلالات جسمی
• سو مصرف مواد

اثربخشی رفتاردرمانی

اینکه رفتاردرمانی چقدر اثرگذار باشد به فاکتورهای مختلفی بستگی دارد. فاکتورهایی مانند شرایط بیمار، امکانات در دسترس برای درمان و … می توانند موثر باشند.

بطور کلی تحقیقات نشان داده اند که ۶۷ درصد کسانی که از روش های مختلف رفتاردرمانی استفاده کرده اند پیشرفت های خوبی را از خود نشان داده اند.

البته باید دقت داشته باشید که رفتاردرمانی تنها راه درمان بیماری های روانشناختی نیست. اینکه این نوع درمان بسیار اثر بخش می باشد به این معنی نیست که هرکسی باید از آن استفاده کند. بلکه با توجه به شرایطی که وجود دارد، روان درمانگر تصمیم میگیرد از چه روشی استفاده کند.

نتیجه گیری

رفتاردرمانی می تواند به عنوان درمان اصلی در بسیاری از مشکلات شناخته شود. اما گاهی اوقات شرایط فکری یک شخص به قدری پیچیده می باشد که استفاده از رفتاردرمانی به تنهایی کافی نمی باشد. به همین خاطر همیشه باید این درمان ها در یک کلینیک توانبخشی معتبر و زیر نظر یک متخصص روان درمانی انجام شود.